مسئولیت به معنای ضمانت و تعهد است. مسئولیت چیزی با کسی بودن، یعنی به گردن او، در عهده او، در ضمان و پایبندی او بودن است.بنابر این هر گاه انسان متعهد به انجام کاری می‌شود در حقیقت مسئولیت انجام آن کار را پذیرفته است.
هر فردی از منظرهای مختلف تکالیفی بر دوش خود دارد و یا به تعبیر دیگر مسئولیتی بر عهده او است. از آن‌جا که انسان در ارتباط با سطوح مختلف از جمله ارتباط با خالق خویش، ارتباطات اجتماعی و ارتباط محیط زیستی است، نوع مسئولیتش نیز متفاوت است. برای روشن شدن ابعاد کامل بحث سطوح مختلف مسئولیت پذیری انسان را بیان می‌کنیم.
مسئولیت انسان در برابر خالق
انسان موجودی است که خداوند متعال از میان موجودات دیگر او را برگزید و به وی امانتی داد که دیگر موجودات فاقد آن بودند.
خداوند متعال برای به کمال رساندن انسان یکسری تکالیف و وظایفی را نیز توسط پیامبران ابلاغ نمود. از جمله این تکالیف ستایش و عبادت او است. مهم‌ترین وظیفه بشر عبادت خداوند متعال است.
پس اوّلین و مهم‌ترین مسئولیت بشر در برابر خداوند متعال است و روز محشر از انجام تکالیف او سؤال خواهد کرد. بنابر این اگر انسان در مقابل این نعمت ارزش‌مند که خداوند برای هدایتش به او ارزانی داشته، احساس مسئولیّت نکند پر واضح است حیاتی پوچ و بی‌هدف خواهد داشت و هرگز به مقام والای انسانیّت نائل نمی‌شود و این‌جا است که ضرورت مسئولیّت پذیری در برابر خداوند متعال مشخّص می‌شود.
مسئولیت انسان در برابر خویش
همه موجودات جهان به سوی کمالی که برایشان در نظر گرفته شده است، در حرکتند و همه شرایط و امکانات لازم برای رسیدن به کمال، از سوی خالق دانا برایشان پیش بینی شده و در اختیارشان قرار گرفته است. اما همه آنها جز انسان، نه علم به هدف دارند و نه راه را خود انتخاب کرده اند، بلکه این خداوند حکیم است که جهان هستی را این گونه تنظیم کرده است که هر موجودی به سوی غایت نهایی خود رهسپار باشد و چاره ای جز این ندارد.
هر موجودی مسیر کمال و تکامل خاص خودش را می پیماید و انسان در این باره آزاد و مختار است.
خداوند برای انسان، کمال قرب و منزلت را قائل شده؛ زیرا از او خواسته است که مانند موجودی رها و بی تکلیف، در پی کارهای بیهوده نباشد. در خود احساس مسئولیت را پرورش دهد و همواره خود را مسئول بداند. در نتیجه، هرگز خود را به بهایی کمتر از لقای پروردگار و یا بهشت ابدی نفروشد که در غیر این صورت، به یقین از زیان کاران خواهد بود
مسئولیت در برابر خانواده
هر فردی نسبت به پدر و مادری که او را متولد کرده و رشد داده‌اند مسئول است. او باید به آنها احترام گذارد و نسبت به کسب رضایت ایشان بکوشد. اگر چنین فردی ازدواج کرد نسبت به همسر و فرزندان به لحاظ تأمین معاش و یا تکالیف دیگر مسئول است. اگر افراد نسبت به خانواده خویش بی‌‌مسئولیت باشند زمانی نخواهد پایید که نظام خانواده سست شده و نسل بشر به انقراض خواهد گرایید.
مسئولیت انسان در برابر جامعه
انسان موجودی اجتماعی است. او به تنهایی توانایی برطرف کردن نیازهای خود را ندارد. او هم در تأمین نیازهای مادی، مانند: خوراک، پوشاک، مسکن و غیره نیازمند همکاری با دیگران است و هم در تأمین نیازهای معنوی،مانند: دوستی و مهرورزی و مانند آنها به فردی احتیاج دارد که او را دوست بدارد و او نیز آن را دوست داشته باشد. بنابراین، انسان ناگزیر از حیات اجتماعی است و بسیاری از موهبت های زندگی خویش را مدیون جامعه می داند و او همواره از دیگران خیر و برکت دریافت می دارد. در سایه تعامل با اجتماع از غم و نگرانی آزاردهنده تنهایی رها می شود، بر لبانش گل لبخند می شکفد و بر علم و تجربه و آگاهی های او افزوده می شود. و این گونه است که دست لطف و مهر خداوند را احساس می کند، چنان که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید: «دست خداوند به همراه جماعت است».
آثار سودمندی که به برکت ارتباط با جامعه و اجتماع نصیب انسان می شود، بی شک سبب ایجاد حس مسئولیت آدمی در برابر آنان خواهد شد و در این رهگذر، کمترین وظیفه او، بازداشتن خویش از آزار رساندن به دیگران است
مسئولیت انسان در برابر محیط زیست
منابع طبیعی، ثروتی است که طبیعت برای استفاده انسان ها فراهم ساخته است و عامل انسانی، در پدید آمدن آن نقشی ندارد. ازبین بردن منابع طبیعی و آلوده ساختن محیط زیست، یکی از بزرگ ترین مشکلات عصر حاضر است که زندگی بشر را به خطر می اندازد. به عقیده دانشمندان، بیشتر نابسامانی های طبیعی، مانند: سیل ها، پیشروی آب دریاها، کاهش سفره های زیرزمینی و آسیب پذیری لایه اوزن، به علت نابودی و آلوده سازی محیط زیست است. از نگاه آموزه های دینی، محافظت از منابع طبیعی و محیط زیست، از مهم ترین مسائل اخلاقی ـ اقتصادی به شمارمی رود
روان شناسان راهکارهايی را جهت افزايش مسئوليت پذيری ارائه کرده اند،که در ادامه به ذکر آنها می پردازيم.
1. از اشتباه کردن نهراسيد
به خاطر داشته باشيد که احساس مسئوليت هنگامی در افراد بوجود می‌آيد که به آنها مسئوليت داده شود . در عين حال فرد بايد در مورد اثربخشی پاسخ‌هايش، بازخورد دريافت کند و در مورد راههای گوناگونی که در ساير موقعيت‌ها مناسب هستند، اطلاعاتی داشته باشد. اگر از اشتباهات خويش درس بگيريد، عملکرد بهتری در آنچه انجام می‌دهيد، به دست خواهيد آورد. اما چنانچه نتوانيد ياد بگيريدکه چرا کارتان اشتباه بوده است و يا به جای آن می توانستيدچه کار ديگری انجام دهيد، هرگز در کارتان پيشرفت نخواهيد کرد. بدين منظور هرگاه در کاری شکست خورديد،از خوتان اين سوالات را بپرسيد: چه رفتارهای اشتباهی را مرتکب شده‌ام؟ چه درس‌ها يا آگاهی‌هايی از اشتباهاتم بدست آورده‌ام؟ سپس سعی کنيد با پاسخ دادن به اين سوالات بينش کامل و دقيقی نسبت به کار خود به دست آوريد تا در کوشش بعدی موفق شويد.
2. به خاطر داشته باشيد که مسئول بودن به معنی پيروی کورکورانه از ديگران نيست.
توانايی اخذ تصميم‌های درست، عامل عمدۀ تکامل حس قدرت يا کنترل نمودن شرايط زندگی خويش است. نتايج پژوهش های متعدد حاکی از آن است که بين مسئوليت‌پذيری و تصميم‌گيری رابطه تنگاتنگی وجود دارد. شک نيست که مردد و بی‌تصميم بودن يک راه بی‌مسئوليت بودن است. با خود بينديشيد که در اتخاذ چه تصميماتی دچار ترديد می شويد. پس پی بردن به اين موضوع,از گامهای متوالی مهارت حل مسئله بهره گيريد.از آنجايی که در يکی از شماره ها ی پيشين اين مهارت را به تفصيل شرح داده ايم،به بيان مختصر آن بسنده می کنيم.اين مراحل به اختصار عبارتند از:
1.مشخص کردن مسئله که نياز به تصميم گيری دارد.
2.جستجوی راه حل های مختلف
3.ارزيابی راه حل ها و انتخاب بهترين آنها
4.عملی کردن راه حل ها.
3 . از برنامه ريزی غافل نشويد.
برنامه ريزی و تهيۀ فهرستی از کارها،اهداف و وظايفتان به شما کمک می کند تا به اندازۀ توانتان تلاش کنيد و انتظارات غير واقع بينانه ای از خودتان نداشته باشيد. بعلاوه مکتوب کردن اهدافتان سبب می شود که آنها را جدی تر بگيريد و برای نيل به آنها بيشتر تلاش کنيد. به خاطر داشته باشيد که رسيدن به اهداف بزرگ تنها از طريق برداشتن گام های کوچک و متوالی ميسر است.هدفتان را به اهداف جزئی تر تقسيم کرده و پس از طی هر قدم به به عبور از مرحلۀ بعد بينديشيد.
4. تلاش کنيد که احساس قدرت را در خود افزايش دهيد
افراد برای برخورداری از عزت نفس زياد (يکی از ويژگی های مرتبط با مسئوليت پذيری)، به حس قدرت نياز دارند. داشتن احساس قدرت به معنی آن است که فرد دارای منابع، فرصت و قابليت تأثيرگذاری بر شرايط زندگی خويش است. فرد بايد فرصت داشته باشد که انتخاب کند و تصميم بگيرد، کفايت خويش را اعمال نمايد و وظايفی را که با توانايی‌های وی مطابقت دارد، به انجام برساند. بدين منظور لازم است تلاش کنيد که فرصت‌هايی را برای ابراز کفايت خود بوجود آوريد و به محض اين‌که سطح کفايتتان بالا رفت، ب فرصت‌هايی جديدی به وجود آوريد تا بتوانيد آنچه را که آموخته ايد، تمرين کنيد.
برای افزايش حس قدرت در خود لازم است هنگام رويارويی با مسائل مختلف به سه عامل توجه کنيد تا ميزان مسئوليت‌پذيری خود را افزايش دهيد. اين عوامل عبارتند از:
الف- امکاناتی که در اختيار داريد.
ب– فرصت انجام کار مورد نظر.
ج– قابليت انجام آن کار.
5..ثبات قدم داشته باشد
در روند افزايش مسئوليت پذيری خود و يا تقويت آن در ديگران با ثبات بودن و متعهد بودن دو شرط مهم و اساسی است. هر قدر در انجام کار جدی تر باشيم و پايداری را در خود تقويت کنيم، احتمال دستيابی به اهدافمان بيشتر می شود.سعی کنيد مسئوليتی را که پذيرفته ايد ولو هر قدر کوچک به طور منظم انجام دهيد.مثلا اگر مسئوليت بيرون گذاشتن زباله به شما محول شده،سعی کنيد هميشه خودتان اين کار را انجام دهيد. اجام دادن گاه به گاه يک عمل باعث ايجاد خستگی و بی حوصلگی و در نتيجه ترک آن می شود.
6.برای برنامه ريزی به ديگران کمک کنيد
هر سال حداقل به يک نفر کمک کنيد تا اهداف و برنامه هايش را مشخص کنيد.او را تشويق کنيد تا فهرستی از اهداف بلند مدت خود تهيه کرده و گام های لازم برای رسيدن به اين اهداف را يادداشت نمايد.هرچند وقت يک بار از او بخواهيد که يادداشت هايش را به شما نشان دهد و بگويد که چقدر به اهداف خود نزديک شده است.به خاطر گام هايی که برداشته وی را تشويق کرده و او را دربارۀ اشتباهاتش راهنمايی کنيد.
7.سعی کنيد مطلبی کسل کننده اما مفيد را بياموزيد
اغلب مردم می دانند که بالاخره بايد کار خاصی را انجام دهند، اما اين فرايند آنقدر به نظرشان خسته کننده می آيد که تا جايی که می توانند از انجام آن طفره می روند و به فعاليت های ديگری که برايشان لذت بخش هستند می پردازند. کار مفيدی که شما ميخواهيد انجام دهيد چيست؟يادگيری لغات يک زبان بيگانه؟ ياآموختن شيوۀ حسابداری کامپيوتري؟ اطمينان حاصل کنيد که اين کار،کاری است که بايد در گذشته به انجام می رسيده، اما تنها به دليل خسته کننده بودن تا به حال به تعويق افتاده است.پس از اين که موضوع مشخص شد، به کتابخانه برويد و کتابی در آن مورد به امانت بگيريد،سعی کنيد که کتاب را به طور کامل و با دقت بخوانيد.
8. تعريف دقيقی از مسئوليت پذيری داشته باشيد
مسئوليت پذيری يعنی قابليت پذيرش،پاسخگويی و به عهده گرفتن کاری که از کسی درخواست می شود و شخص حق دارد که آن را بپذيرد يا رد کند.وقتی فردی می خواهد مسئوليت را بپذيرد، بايد برای او کاملا مشخص شود که موضوع درخواست چيست و در برابر به عهده گرفتن ان چه چيزی به دست می آورد. در واقع مسئوليت انتخابی آگاهانه است، درست مثل قراردادی نانوشته که تمام اجزای آن برای فرد مشخص است. هنگامی که فردی احساس مسئوليت کند، ديگر لزومی ندارد که ديگران به او بگويند که در هر موقعيتی چگونه عمل نمايد. افراد در نتيجۀ توجه به مقررات، ارزيابی تجربه‌های خويشتن و رسيدن به نتيجه‌گيری‌های واقع‌گرايانه آن تجربه‌ها، الگوی رفتاری مناسبی را اختيار می‌کنند.
