دنیای عروسك‌های تلویزیونی دنیای پیچیده و جذابی است و دانستن این نكته كه این عروسك‌های بی‌جان چطور در ذهن و قلب بینندگانشان ماندگار شدند به قدری تامل نیاز دارد.
درست است كه همه عروسك‌های محبوب و ماندگار، با به هم وصل كردن تكه‌ای پارچه و مقداری نخ و اسفنج ساخته شده‌است، اما این نكته از ارزش آنها كم نمی‌كند. همه ما خوب می‌دانیم همین عروسكی كه از پشت قاب تلویزیون به چشمانمان زل زده و با ما حرف می‌زند حجمی از پارچه و نخ است، اما شاید خیلی از ما ندانیم كه پشت همین جسم بی جان چه كسانی پنهان شده‌اند تا عروسك‌هایی پرخاطره برای ما خلق كنند . می‌خواهیم شما را با روی پنهان عروسك‌ها آشنا كنیم و از كسانی بگوییم كه با نفس گرم و دستان زندگی بخششان به عروسك‌ها جان می‌دهند و آنقدر در این جان بخشی استادانه عمل میكنند كه مخاطبان تلویزیون عروسك‌های دوست داشتنی را باور میكنند و با آنها همراه میشوند.
آن روزها كه تلویزیون مثل الان در ابعاد چند در چند و قطر یك سانت به وجود نیامده بود، آن زمان كه مشتاقان برای تماشای یك برنامه نیم‌ساعته باید راهی خانه همسایه می‌شدند و برای دیدن چند تصویر سیاه و سپید لرزان دور هم جمع می‌شدند، هیچ‌وقت تصور نمی‌كردند كه قرار است در همین قاب كوچك زیباترین خاطرات كودكی رقم بخورد.
نسل ما از آن نسل‌های خوش‌شانس پس از انقلاب بود. ما این شانس را داشتیم كه در خانه خودمان بنشینیم شاید هم در اتاق خودمان، پرت شویم به دنیای رویایی كه عروسك‌ها برایمان می‌ساختند. موش‌های بازیگوش در مدرسه خاطره‌انگیز موش‌ها، خانه مادربزرگی كه با همه مهربان بود و حیوانات عروسكی خانه‌اش برایمان حس زنده بودن را تداعی می‌كرد، كلاه‌قرمزی با لباس راه راه آبی‌اش و معصومیت دوست‌داشتنی‌اش، كار و اندیشه، زی‌زی‌گولو و خاطرات صورتی عجیب و غریبش و تمام عروسك‌هایی كه كودكی‌مان را سیراب می‌كرد. تلویزیون به ما یك امكان بزرگ داد. این‌كه عروسك‌های دوست‌داشتنی‌مان، از همان‌ها كه در دوران كودكی در دست داشتیم یا همان‌ها كه عكسش را در كتاب‌ها دیده بودیم و برایش رویاپردازی می‌كردیم، شخصیتی مستقل بگیرد و در تلویزیون به موجودی واقعی تبدیل شود، حرف بزند، بخندد، بازیگوشی كند و لحظات مفرح و سرگرم‌كننده‌ای برایمان بسازد.
استفاده از عروسك‌ها برای قصه‌گویی و سرگرمی عمری چند هزار ساله دارد. محبوبیت عروسك‌ها میان مردم باعث شد رسانه‌های جمعی چون سینما و تلویزیون نیز به خلق شخصیت‌های عروسكی روی بیاورند. اگر چه امروز شخصیت‌های انیمیشنی جای عروسك‌ها را گرفته‌اند اما نمایش‌های عروسكی در تمام دنیا هنوز هم طرفداران خاص خود را دارد. غالب برنامه‌های تلویزیونی عروسكی كاركردی سرگرمی و آموزشی دارد. به همین دلیل نیز آنها یكی از ماندگارترین و اثرگذارترین شخصیت‌های تلویزیونی به حساب می‌آیند.
محبوب‌ترین عروسك‌های تلویزیونی در جهان
همزمان با فراگیر شدن تلویزیون‌های رنگی در دهه 60 شخصیت‌های عروسكی نیز به تلویزیون‌ها آمدند. آنها خلق شدند تا علاوه بر سرگرم كردن كودكان، مخاطبان بزرگسال را نیز با كودكی خود پیوند دهند. محبوب‌ترین شخصیت عروسكی كه به تلویزیون آمد كوكلا، فرن و اولی بود كه اولین بار سال 1947 از تلویزیون پخش شد. این عروسك‌ها چهره‌ای شبیه به دلقك داشتند و یك اژدها با آنها بود. این برنامه ابتدا مخاطبان كودك را هدف قرار داده بود اما با گذشت زمان میان بزرگسالان نیز مخاطبان زیادی پیدا كرد. توپو گیگیو نیز یك موش با گوش‌های دراز بود كه توسط ماریا پرگو ساخته شد و در دهه 60 محبوب‌ترین شخصیت تلویزیونی كودكان ایتالیا شد. اندی‌پندی نیز نام عروسكی بود كه در سبد پیك‌نیك زندگی می‌كرد، این عروسك ستاره برنامه‌های كودك انگلیس در دهه 50 بود و جایش را در تلویزیون سایر كشورها نیز باز كرد. برنامه «هودی دودی» با مجری‌گری بوفالو باب‌اسمیت نیز به عنوان یكی از پیشگامان برنامه‌های كودك جهان در تلویزیون شناخته شده است. او یك عروسك چشم‌آبی با موهای قرمز بود كه 47 خال روی صورتش داشت. این عروسك اكنون در موزه ملی تاریخ آمریكا نگهداری می‌شود. این عروسك‌ها و بسیاری از عروسك‌های جهانی دیگر در تلویزیون بسرعت میان مخاطبان محبوب شدند. بینندگانی كه تا به حال با عروسك‌های خود در دنیای واقعی بازی می‌كردند، اكنون شاهد حضور این عروسك‌ها در تلویزیون بودند. شخصیت‌پردازهای این عروسك‌ها نیز در تلویزیون از این نكته آگاه بودند و با در نظر گرفتن علایق و سلایق بینندگان خود دست به خلق عروسك‌های ماندگار زدند.
اولین شخصیت‌های عروسكی در ایران
در ایران نیز با افزایش شبكه‌های تلویزیونی و ساخت و ساز برنامه‌های متنوع، برنامه كودك و نوجوان به سمت جذب كودكان رفت. در همین دوره بود كه اغلب برنامه‌های كودك به صورت تك‌مجری و یكنواخت اجرا می‌شد و تنوع در این برنامه‌ها كمتر بود. تا این‌كه با طراحی‌های صحنه و نیز حضور عروسك‌های نمادین، موجوداتی خلق شدند كه توانست توجه بچه‌ها جلب كند. تاریخچه اولین عروسك‌ها در تلویزیون برمی‌گردد به سال 1342. اولین عروسكی كه در تلویزیون خلق شد «آقای شاكی» بود. نصرت‌الله كریمی این برنامه را دوشنبه‌ها در یك زمان 15 دقیقه‌ای روی آنتن می‌برد. او كه صداپیشه و عروسك‌گردان آقای شاكی نیز بود در این برنامه، مسائل اجتماعی را با زبان انتقاد بیان می‌كرد. یكی از مهم‌ترین ویژگی‌های این برنامه، زنده اجرا شدن آن بود. در آرشیو وزارت ارشاد اسلامی از كریمی فیلم‌هایی چون دلموش، پوست‌پلنگ، شكار ماه، تعصب، سلسله مراتب، خروس بی‌محل، آدم شاخ درمی‌آره، پیدایش آتش و آقای شاكی وجود دارد.
دومین عروسكی كه به تلویزیون راه پیدا كرد عروسك‌های «آسمان، ریسمان» بودند. آنها در فاصله سال‌های 59 ـ 58 به تلویزیون آمدند. این عروسك‌ها به موضوعات علمی مثل آب، برق، ساختمان و… می‌پرداختند و این موضوعات را به زبان ساده برای بچه‌ها توضیح می‌دادند. خالق این عروسك‌ها خالد خاكدان، نقاش مطرح كشور كه در حال حاضر در آلمان زندگی می‌كند، بود. عروسك‌های «درون و بیرون» هم دو عروسك دیگری بودند كه بعد از انقلاب ساخته شدند. درون و بیرون هم موضوعی علمی داشت و بدن انسان را به زبان ساده توضیح می‌داد. شخصیت‌پردازی این عروسك‌ها به عهده زنده‌یاد كامبیز صمیمی مفخم بود. او غیر از این عروسك‌ها دو سریال «آقای مبادا» و «داداش و باباش» را نیز ساخت. صمیمی مفخم خود در نقش باباش در این مجموعه بازی می‌كرد و ماجراهای مختلفی كه در خانه اتفاق می‌افتاد را برای بچه‌ها بازگو می‌كرد.
از دیگر عروسك‌هایی كه در سال‌های اولیه بعد از انقلاب به شهرت رسید، می‌توان به آقای روشن‌سر اشاره كرد كه در مجموعه «خانه عروسك‌ها» حضور داشت. این مجموعه را زنده‌یاد جمشید عظیمی‌نژاد ساخت و پسرش آریا عظیمی‌نژاد در آن نقش آریا را بازی كرد. عروسك كله هم در «محله برو و بیا» برای خود محبوبیت زیادی كسب كرد.
خلق عروسك‌های شیرین با خصوصیات اخلاقی باورپذیر از مهم‌ترین اتفاقات تلویزیون بود كه به ایجاد شخصیت‌های ماندگاری در تلویزیون منجر شد و این عروسك‌ها آغاز پدیده ورود عروسك‌ها به تلویزیون بود. بعد از آن با تاسیس مركز تولید تئاتر و تئاتر عروسكی كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان در سال ۱۳۵۰ بسیاری از هنرمندان و عروسك‌سازان و عروسك‌گردانان در این مركز آموزش دیدند و توانستند در دوره‌های بعد ماندگارترین برنامه‌های تلویزیونی عروسكی را خلق كنند. مرضیه برومند، كامبیز صمیمی‌مفخم، حمید جبلی، ایرج طهماسب، فاطمه معتمدآریا و عادل بزدوده از جمله این دانش‌آموختگان بودند.
عروسك‌های تلویزیونی؛ نسل دیروز و نسل امروز
اگر بخواهیم عروسك‌های تلویزیونی را دارای شخصیتی مستقل بدانیم، می‌توانیم حضور و ورود این عروسك‌ها را از زمان پیدایش آنها در تلویزیون به دو نسل تقسیم كنیم. نسل قدیم این عروسك‌ها مثل هر پدیده‌ای كه در زمان بروز خود تحت‌تاثیر شرایط آن روزگار شكل می‌گیرد نیز تحت‌تاثیر شرایط آن سال‌ها خلق شدند. عروسك‌ها در آن زمان ساده بودند و بسیار كم‌حاشیه. آنها به دلیل این‌كه از تئاتر و صحنه نمایش به تلویزیون راه پیدا كرده بودند بزرگ و سنگین بودند. این عروسك‌ها عموما در یك دوره نسبتا كوتاه به وجود می‌آمدند و بسرعت از بین می‌رفتند. البته این ادعا منكر تاثیرگذاری و ماندگاری شخصیت آنان در اذهان نمی‌شود، اما مثل هر برنامه تلویزیونی دیگر كه با گذشت زمان پخته‌تر و با تجربه‌تر عمل می‌كند می‌توان نسل امروز عروسك‌های تلویزیونی را تاثیرگذارتر دانست.
دلایل محبوبیت شخصیت عروسكی در تلویزیون
عروسك‌ها اسم خود را به عنوان بانمك‌ترین موجودات تلویزیونی ثبت كرده‌اند. آنها محبوبند چرا كه موجوداتی هستند تخیلی كه با واقعیت پیوند خورده‌اند، رفتارهای ما انسان‌ها را كسب كردند و ادای ما را در می‌آورند. آنها پیوند كودكی و بزرگسالی هستند و عجیب نیست كه بین همه نسل‌ها محبوب باشند. عادل بزدوده طراح و سازنده عروسك و عروسك‌گردان عروسك‌هایی مثل زی‌زی‌گولو، شهر موش‌ها و… است. او درباره علل محبوبیت عروسك‌ها در تلویزیون می‌گوید: محبوبیت عروسك‌ها به سال‌ها پیش برمی‌گردد. به زمانی كه اولین اشیای بی‌جان به وجود آمدند. انسان تمنیات خود را در جان‌بخشی به این اشیا جستجو می‌كرد و در مراسم و آیین‌های متعددی این اشیا را نگهداری می‌كرد و به آنها علاقه زیادی داشت. وی ادامه می‌دهد: در گذشته هر قبیله‌ای برای خودش شی‌ای را به عنوان سمبل قبیله نگه می‌داشت و به او هدایایی می‌داد. این تمایلات به داشتن یك شی بی‌جان در قرن حاضر هم وجود دارد. بسیاری از روان‌شناسان برای تئاتردرمانی از عروسك‌ها استفاده میكنند چرا كه اعتقاد دارند این عروسك‌ها می‌توانند به گوشه گوشه ذهن تاریك بیمار نفوذ كنند.
بزدوده با بیان این‌كه این خاصیت عروسك‌ها اگر در یك برنامه‌ریزی درست به كار گرفته شود، به ساخت برنامه عروسكی ماندگاری منجر می‌شود، می‌افزاید: این تمایل طبیعی و علاقه ذاتی انسان به عروسك، تنها دلیل محبوبیت عروسك‌ها نیست. یك عروسك اگر در متنی جذاب با عروسك‌گردانی حرفه‌ای و كارگردانی بجا قرار نگیرد ممكن است به هیچ محبوبیتی میان مخاطبان خود نرسد.
آزاده پورمختار را بیشتر با صدای زی‌زی‌گولو و سرمایی مدرسه موش‌ها به یاد داریم. او مدرس تئاتر در دانشگاه است. پورمختار نیز درباره محبوبیت عروسك‌ها در تلویزیون می‌گوید: عروسك‌ها برای مخاطبان جذابند. عروسك‌ها دنیای پر رمز و رازی دارند. عروسكی كه راه می‌رود، حرف می‌زند و آب می‌نوشد برای مخاطب جالب است. پشت هر عروسكی اندیشه‌ای وجود دارد و وقتی آن اندیشه به وسیله یك عروسك به مخاطب انتقال پیدا می‌كند برای مخاطب جذاب می‌شود. او ادامه می‌دهد: البته این تنها عروسك‌ها نیستند كه باعث جذابیت یك سریال میشوند. به نظر من یكی از دلایل اصلی محبوبیت عروسك‌ها شخصیت، فیلمنامه و بازیگر و صداپیشه آن است. حركت دادن عروسك به عنوان یك جسم بی‌جان است كه تاثیر زیادی در ارتباط برقرار كردن مناسب با ذهن مخاطب دارد. پس مجموعه این عوامل است كه باعث جذابیت یك عروسك و محبوبیت آن می‌شود.
محبوبیت عروسك‌ها بین همه سنین
عروسك‌ها تنها میان كودكان محبوب نیستند. آنها می‌توانند به یكی از شخصیت‌های دوست داشتنی بزرگسالان هم تبدیل شوند. تجربه استقبال بیش از حد بسیاری از برنامه‌های عروسكی میان بزرگسالان این نكته را ثابت می‌كند. عادل بزدوده در این زمینه می‌گوید: عروسك‌ها تاثیرات شگرفی در اذهان دارند. ابتدای قرن بیستم بود كه انسان به این نتیجه رسید كه می‌تواند هنر را در خدمت آموزش كودكان در اختیار بگیرد. بعد از آن برنامه‌های عروسكی بسیاری برای آموزش و سرگرم كردن كودكان به وجود آمد. او اعتقاد دارد این‌كه عروسك‌ها به دلیل خاصیت سرگرم‌كنندگی خود و ظاهر زیبا و با نمكشان میان بچه‌ها بسیار محبوبند نكته تازه‌ای نیست. او می‌گوید: یكی از مهم‌ترین دلایل محبوبیت عروسك‌ها میان بزرگسالان پیدا كردن خود و دیگری در عروسك هاست. ما شخصیت‌های واقعی و رفتارهای طبیعی خود و اطرافیانمان را در عروسك‌ها جستجو می‌كنیم و از بازنمایی این رفتارها به وجد می‌آییم. عروسك‌ها، بزرگسالان را با دوران كودكی خود پیوند می‌دهند و از آنجا كه كودكان پاك‌ترین، بی‌آلایش‌ترین، رك‌ترین و بی‌پرواترین موجودات روی كره زمین هستند ارتباط برقرار كردن با عروسك‌ها به عنوان نشانه‌ای از دوران كودكی برای بزرگسالان تجربه جذاب و نابی است. عروسك‌ها ذاتا شیرین‌اند.
آنها بسرعت جایشان را در دل‌های مخاطبانشان باز میكنند. عروسك‌ها همچون سایر بازیگران هویت دارند و مثل همه آنها و چه بسا بیشتر میان مخاطبان محبوبند. این عروسك‌ها پیر نمی‌شوند، از كار افتاده نمی‌شوند و هرگز نمی‌میرند. آنها تا وقتی بتوانند چیز جدیدی برای عرضه داشته باشند، میان مخاطبان خود باقی خواهند ماند و این توانایی را دارند كه زیباترین و منحصر به فردترین لحظه‌ها را برای آنها بسازند.
